مصارف صنعتی زعفران

با اشاره ای مختصر به کاربردهای زعفران در آشپزی و شیرین یسازی و نیز اثر شناخته شده ی این گیاهدارویی در طب سنتی و سرانجام پدیدار شدن قابلیت های تطابق و انعطاف پذیری این گیاه ویژه در طب نوین و علم داروسازی، تا حدودی می توان به پذیرش صفت طلا برای زعفران آماده شد.

اکنون با پیش کشیدن کاربردهای صنعتی زعفران تلاش می کنیم که در حد مقدور به جنبه های دیگر این مخصول ارزشمند نگریسته شود. بطور کلی شاخص ترین حوزه های کارکرد زعفران در صنعت را می توان به صورت فشرده ی زیر مرتب کرد:

– صنایع رنگ سازی
– صنایع عطر سازی و خوشبو کننده ها
– مرمت و نگه داری آثار هنری حساس
– انبار داری
– شمع سازی

صنایع رنگ سازی

می دانیم که عامل اصلی یا مهم ترین فاکتور موجود در کلاله ی زعفران کروسین است که پدید آورنده یزنگ زعفران محسوب می شود. از طرف دیگر می توان به کارتنوئیدها اشاره کرد که رنگ دانه های محلول در چربی اندک زعفران هستند.
گفته شد که رنگ زعفران در یونان قدیم به رنگ سلطنتی مشهور بوده است، اکنون نیز یکی از کاربردهای زعفران، استفاده از رنگ چشم نواز و درخشان کلاله در رنگ آمیزی نخ مورد استفاده در بافت پارچه ای لطیف و گران قیمت است. حقیقت اینکه به دلیل گرانی زعفران نمی توان از این ماده ی رنگ کننده برای حجم زیاد استفاده کرد. البته محدودیتی در کار نیست و علت این نتوانستن نگاه به قیمت تمام شده پارچه است. اگر توجیهی از نظر اقتصادی وجود داشته باشد، می توان در مقیاس های وسیع از رنگ زعفران استفاده کرد.

درحال حاضر رنگ زعفران هنگامی بکار می رود که بخواهند پارچه ی ابریشمی را به طرحها و نقش های هنرمندانه ای تزیین کنند. به دلیل ارزش آشکار پارچه ابریشمی، نمی توان به آسانی رنگ دیگری را جایگزین زعفران کرد. دلیل این کار تنها رنگ زیبای زعفران نیست بلکه علاوه بر آن خاصیت گند زدایی زعفران نیز مدنظر است. تنها ارزش زعفران با ارزش پارچه ی ابریشمی قابل قیاس است و این اطمینان وجود دارد که علاوه بر دست یابی به پارچه ای خوش رنگ، هر گونه زمینه ی کپک و قارچ و فساد پارچه از بین می رود.
در کنار استفاده از زعفران در نساجی می توان به رنگ آمیزی پودهای قالی اشاره کرد. در ترکیه نیز مانند بخش هایی از ایران برای بافت قالی های قیمتی و غالباً هنری محض، از تار و پود مخصوص استفاده می کنند.رنگ زعفران یکی از چندین عاملی است که در نهایت ایجاد کننده ی ارزش نهایی فرش دست بافت می شود.

زعفران گیاهی است که هم رنگ ارغوانی و متمایل به سرخی را می توان از آن گرفت و هم رنگ زرد را. جالب این است که ترکیب رنگ ارغوانی و یا قرمز و مشتقات آن در کنار رنگ زرد حاصل از زعفران، ترکیب چشم نوازی پدید می آورد تا همین نقطه زعفران در تولید رنگ مورد نیاز در نساجی، گیاهی دو جانبه است، رنگ قرمز و رنگ زرد.
هنرمندان قالی باف با استفاده از تراکم هر یک از این دو رن، به ترکیب های بسیاری دست می یابند. نکته ی جالب این است که خصوصیت نشاط انگیزی زعفران، چنان در بوی گیاه- بخصوص کلاله – تنیده شده است که بافنده های نشسته پشت دار قالی یا قاب پارچه بافی، همواره از کارخود احساس شعف می کنند.

استاد محمد حسن ابریشمی در کتاب ارزشمند شناخت زعفران ایران به دخترانی اشاره می کند که در حال خروج از کارگاه به دلیل مجاورت و نزدیکی با زعفران، خندان و خوشحال بوده اند نه خسته و دلمرده. راوی از آوردن این نکته، تلاش می کند تأثیر مثبت بوی زعفران را بر احساسات و عواطف انسانی نشان می دهد.

عطر سازی و خوشبو کننده های محیطی

یک هطره عطر از گران ترین عطرهای موجود چقدر قیمت دارد؟ به عبارت دیگر به تقریب 16/0 گرم چه قیمتی دارد؟ با توجه به اینکه کسی نمی تواند منکر بوی خوش زعفران شود، یک گرم اسانس زعفران از تقطیر یا تحول چند گرم کلاله ی مرغوب به دست می آید؟ مقدار اندک و قیمت بسیار، یکبار دیگر ذهن را متوجه ی طلا می کند.

سافرانال جزء مهمی از رایحه ی خوش زعفران است. در گذشته های دور به گونه ای مستقیم از زعفران برای خوشبو کردن فضاها استفاده می کردند اما در حال حاضر به دلیل گرانی این محصول، استفاده از بوی خوش زعفران به آزمایشگاهها بستگی یافته است
بازار فشرده عطر، شرکت های تولید کننده را به سوی مواد اولیه خاص سوق داده است. هر یک از این شرکت ها به فرمول هایی دست
یافته و از ترکیب سافرانال با اسانس های دیگر به بوها و رایحه های اختصاصی رسیده اند. فرمول ها به شدت محرمانه بوده و از فاش شدن آن- به خاطر احتمال سوء استفاده ی رقبا- جلوگیری می کنند. هر چه باشد این دسته از شرکت ها متوجه شده اند که بازار عطر جهان اندک اندک به سوی بوهای با منشاء طبیعی کشیده می شود. از طرف دیگر به دلیل گرانی محصول تولیدی شرکت های عطر سازی، دست آنها به نسبت استفاده کنندگان از زعفران در صنایع نساجی بازتر است. به نظر می رسد آرام آرام بوی فضای مدارس فلسفه ی یونان باستان، همان رایحه ای که افلاطون و ارسطو استشمام می کرده اند، به سعی شرکت های سازنده ی خوشبو کننده های محیطی برای ما نیز فراهم خواهد شد!

مرمت و نگه داری آثار هنری حساس

ازجمله مهم ترین دستاوردهای هنری فرهنگی شرق میانه و شرق دور، آثاری هستند که بر روی صفحاتی که بیشتر از پوست آهو تهیه می شده ثبت شده اند. مینیاتورهای ایرانی که شهرتی جهانی دارند در کنار خوشنویسی ایرانی در شرق میانه و مینیاتورهای چینی و ژاپنی و تا حدودی خوشنویسی آن مناطق، همگی به دلیل قدمت بسیار طولانی به شدت در معرض آسیب هستند. منشاء حیوانی صفحه ای که روی آن اثر هنری آفریده شده است به احتمال آسیب می افزاید.
نگارنده خود تجربه ای در این زمینه دارد. روزی اثر خوشنویسی به خط نستعلیق و متعلق به انتهای دوران قاجار –حدود صد سال پیش- به او تحویل دادند تا مشکل ایجاد شده را به هر طریقی که می داند بر طرف کند. صفحه ای که خوشنویسی روی آن انجام شده بود البته پوست آهو نبود، اما به دلیل نگه داری بسیار اشتباه اثر هنری، به شدت شکننده و آسیب پذیر شده و علاوه بر آن بخش هیی از تذهیب اطراف آن از بین رفته بود.

نگارنده که آن روزها از خاصیت زعفران در این زمینه اطلاعی نداشت در مسیر طولانی آزمون و خطاهای بسیار، سرانجام به زعفران رسید. با استفاده از زعفران و رنگ به دست آمده از آن، به کمک یکی دو رنگ گیاهی دیگر به رنگ های تذهیب دست یافته و پس از ترمیم بخش های از بین رفته، به کمک عصاره ی زعفران توانست کل اثر هنری را برای سالهای مدید تثبیت کند.
همان خاصیت گندزدایی که در انبارداری هندی ها و حفاظت از لباس های ایرانی ها علت اصلی بکارگیری زعفران بود، این بار نیز به کمک حفظ آثار قدیمی و در معرض تخریب هنری آمده است. به کمک همین خصوصیت زعفران می توان از وارد شدن صدمه و لطمات جبران ناپذیر ناشی از تشکیل قارچ ها و کپک ها بر روی آثار هنری قدیمی جلوگیری کرد.

اگر ماده ای، عصاره ای، گیاهی بتواند اثری یگانه و منحصر به فرد، بازمانده از قرن ها پیش را حفظ کند چقدر ارزش دارد؟ شرق میانه و شرق دور، آمده از راهی دراز، به راه ادامه می دهد و غرب، آشنا شده با جنبه های مختلف این گیاه حیرت انگیز به راهی دیگر. اما هر چه باشد، برجسته کردن وجهی از وجوه زعفران اتفاق خواهد افتاد. استفاده از زعفران در تثبیت تصویر خارج شده از چاپگرهای لیزری یک یاز این راهها است. وجهی جدید از زعفران پدیدار شده است. تا دیروز زعفران به کار تثبیت آثار هنری قدیمی- و هنوز هم- و اکنون در کار تثبیت تصویر بیرون آمده از چاپگر لیزری. هر چه باشد زعفران همان زعفران است، نه چیز دیگر.

شمع سازی

بدیهی است که اگر برای استفاده از خصوصیات زعفران در صنعتی خاص، به مقدار زیاد زعفران نیاز باشد، استفاده از آن پس از توجیه اقتصادی امکان پذیر است. اما گاهی برای بهره مندی از خصوصیات زعفران نیازی به مقدار بسیار نیست.
یکی از این حالت ها در شمع سازی و صابون سازی پیش می آید. به عبارت دیگر برای استفاده از بو، رنگ و دیگر ویژگی های زعفران، نیازی به مقادیر بسیار نیست. شمع در فرهنگ و آیین شرق و غرب جایگاهی والا دارد. استفاده از زعفران در شمع سازی به معنی گرده زدن دو عنصر فرهنگی از شرق و غرب عالم به یکدیگر است.

شمع، نماد دانایی، از خودگذشتگی و زعفران، چیزی مانند پرومته که زنجیر شده به کوههای قفقاز، هر غروب، عقابی جگرش را بیرون می کشید. پرنده ی غول پیکر پرواز می کرد و می رفت اما جگر پرومته در حال روییدن بود. جگری دیگر و دوباره عقاب با پنجه های هولناک، زعفران، ریشه در زمین، کلاله ی جگری رنگ را می بخشد اما کلاله، مانند جگر پرومته همچنان در حال روییدن باقی می ماند.
استفاده از زعفران در شمع سازی، اوج شکوه و عظمت دو پدیده است. ترکیب شمع و زعفران به سوختن آن شمع، کیفیت شاعرانه می بخشد. شاید این شمع وقتی در عبادتگاهی روشن شود، ترکیب نور معنوی شمع و عطر ماورایی زعفران هر چه بیشتر دل های عبادت کنندگان را صیقل دهد.

کسی چه می داند؟ شاید نزدیک شدن صنعت شمع سازی به زعفران، باعث نزدیکی صنایع مخرب محیط زیست به ذات بخشنده ی زمین شود. شاید باعث شود که صنعت و فن آوری با وام گرفتن از عصاره ی زمین، کیفیت شمع گونه ی خود را بازیابد و همچنان که چراغی فرا روی انسان امروز است، دست از تخریب محیط زیست بردارد. کسی چه می داند؟

صنایع غذایی

علاوه بر استفاده در دستورالعمل های غذایی و آشپزی های روزمره ، درصنایع زیر نيزكاربرد دارد . کارخانجات تولید فرآورده های گوشتی، کارخانجات تولید محصولات لبنی ،کارخانجات تولید کیک، پودرهای کیک، ژله کلوچه، کارخانجات تولید نوشابه ونوشیدنی های دیگر. کارخانجات تولید مارگارین کارخانجات تولید پودر سوخاری

زعفران در دستور غذایی برخی سوپ ها، غذاهای دریایی، انواع برنج و مرغ و همچنین در تهیه ي دسر و نوشیدنی ها مورد استفاده قرار می گیرد.
در بسیاری از فرهنگ ها، زعفران، ماده اي ارزشمند است که بسیاری از مردم طعم و عطر و رنگ آن را دوست دارند آن را هم می پسندند.
ایرانی ها، بسیاری از انواع غذاها و شیرینی ها و دسرهایی نظیر سوهان و انواع کیک هارا به همراه زعفران تهیه می كنند. ويا به صورت دم کرده یا چای زعفران مي نوشند.

هندی ها و عرب ها از بزرگ ترین مصرف کنندگان زعفران هستند. هندی ها غذایی به نام بریونی دارند که معمولاً در آن زعفران به کار می رود. فرانسوی ها نیز زعفران را به خوبی می شناسند و در تهیه ي انواع غذاها از آن استفاده می کنند. عرب ها از زعفران غذاهای مختلف و همچنین چای مخصوصی تهیه می کنند. قهوه ي عربی حتماً باید دارای زعفران و هل باشد. در شمال ایتالیا و جنوب سوئیس زعفران، برای تهیه ي برنج زعفرانی غذاي معروف آنها، به نام ریزوتو (Risotto) مصرف بسيار دارد. در اسپانیا غذایی به نام پائیا (paella) تهیه می شود که زعفران در آن نقش مهمی دارد. در آلمان و انگلیس نیز از زعفران در تهیه ي کیک زعفرانی استفاده می شود.